Une histoire merveilleuse (fin)/(אַװינדערליכע מעשה (סוף

Mais lorsque le commis fut parti, il [le médecin] vit qu'il fallait un autre remède. On le fit revenir. La scène se répéta plusieurs fois, le médecin ne comprenait pas ce qui se passait, il n'avait jamais vu cela. Et alors qu'il en était là et s'étonnait, le malade s'assit et dit : "Je vous en prie, restez encore un peu, vous me soignez. Quand le rebbe m'a dit que l'on pouvait être guéri sans traitement parce que le plus grand médecin est accompagné de l'ange Raphaël lui-même, je n'ai absolument pas compris ce que le maguid voulait dire par là. Mais maintenant je vois qu'il avait entièrement raison" :

Le médecin était juif. Lorsqu'il entendit cela, il lui demanda qui était ce rebbe, il lui dit : "le maguid de Mezeritch". Le médecin dit que s'il pouvait comprendre cela, ce devait être un grand tsadik. Ensuite le médecin se rendit auprès du maguid et devint un grand tsadik. Que le mérite soit notre défense et méritons l'aide juste, amen.

װי דער שליח איז נאָר אַװעק געגאַנגין זעהט ער אַז מען דאַרף װײטער האָבין אַ אַנדערי רעצעפּט. האָט מען אים װידער אום גיקערט. בקיצור עס איז אַזױ גיװען עטליכע מאָהל דער דאָקטער האָט נאָר ניט פֿאַר שטאַנען װאָס דאָס איז ער האָט דאָס קײן מאָהל ניט גיזעהן. אונ װי ער שטײט אַזױ אונ װינדערט זיך זעצט זיך דער חולה אױף אונ זאָגט איך בעט אײך זײט נאָר דאָ אַביסיל איר אַלײן הײלט מיך. װאָרען דער רבי האָט מיר גיזאָגט אַז מיט דעם גרעסטען דאָקטער גײט מיט דער מלאָך רפֿאל אַלײן קען מען גיזינד װערין נאָר אָן רפֿואות. איך האָב דעמאָלס גאָר ניט געױסט װאָס דער מגיד האָט גימײנט דער מיט. אונ הײנט זעה איך אַז עס איז טאַקו אַזױ :

דער דאָקטער איז גיװען אַיוד װי עס האָט דאָס גיהערט האָט ער אים גיפֿרעגט װער איז דער רבי האָט ער אים גיזאָגט דער מעזעריטשער מגיד.האָט דער דאָקטער גיזאָגט אַז ער קען דאָס פֿאַר שטײן מיז ער זײן אײן גרױסער צדיק. דער נאָך איז דער דאָקטער גיפֿאָרין צו דעם מגיד אונ איז גיװאָרין אײן גרױסער צדיק. דער זכות זאָל אױף אונז מגין זײן אונ מיר זאָלין זוכה זײן צי דער רעכטיר הילף אמן.אמן

Une histoire merveilleuse (III) / (3) אַװינדערליכע מעשה

Rapidement, le roi le leur permit. Ils prièrent le médecin et il les accompagna chez le malade. Il le regarda et se mit en colère, pourquoi l'avait-on fait venir ici ? Et il dit : "Suis-je un dieu, est-ce que je peux ramener un mort à la vie ?" Il voulut sortir mais il ne pouvait pas à cause de la foule qui était entrée. Au bout d'un quart d'heure, il regarda le malade et vit qu'il allait mieux. "Il se peut qu'un remède l'aide". Il ordonna que la foule sorte, s'assit, réfléchit, rédigea une prescription et envoya quelqu'un à la pharmacie pour aller chercher le remède. Après peu de temps, il vit que le malade était bien mieux et qu'il lui fallait dès maintenant un autre remède. Il dépêcha à nouveau le commis et écrivit une autre prescription.

בקיצור דער קעניג האַט זײ ערלױבט. האָבין זײ גיבעטען דעם דאָקטער. אונ ער איז מיט זײ מיט געגאַנגען אונ שטוב. אונ אַקוק גיטוהן אױף דעם חולה. איז ער בײז גיװאָרין װאָס מען האָט אים געבראַכט אַהער. אונ האָט גיזאָגט װאָס בין איך אַגאָט. איך קען מחיה מתים זײן. ער האָט גיװאָלט אַרױס גײן. אָבער ער האָט זיך ניט גיקאָנט דורך שטיפּין דורך דעמ גרױסען עולם װאָס עס איז אַרײן. האָט ער זיך פֿאַר זומט אײן פֿערטיל שעה גיט ער אַקוק אױף דעם חילה האָט ער גיזעהן אַז עס איז גיװאָרין בעסער. עס קען מעגליך זײן אַז עס װעט אים העלפֿען אײן רעצעפּט. האָט ער גיהײסין דער גאַנצער עולם זאָל אַרויס גײן אונ ער האָט זיך גיסעצט און האָט אים בטראַכט אונ האָט אױף געשריבען אײן רעצעפּט אונ האָט אַװעק גישיקט אונ דער אַפּטײק אַרײן צו נעמען דיא רעצעפּט. נוא ער האָט זיך פֿאַר זומט אַביסיל זעהט ער דעם חולה איז פֿול בעסער דאַרף מען שױן יעצט אַן אַנדערי רעצעפּט. האָט ער גישיקט אום קערין דעם שליח אונ האָט אָן גישריבען אײן אַנדערי רעצעפּט.

המשך קומט !ט

Une histoire merveilleuse (II) / (2) אַװינדערליכע מעשה

Ce Juif était quelqu'un de très important à Vilna, toute la ville priait pour sa vie. Lorsqu'on entendit dire qu'il était déjà à l'article de la mort, tous les habitants de la ville se rassemblèrent auprès de lui. Et comme la maison était pleine, ils se tinrent dans la rue :

Alors qu'ils sont là, ils apprennent que le roi de Prusse est à Vilna. Ils furent d'avis de demander au roi de permettre à son médecin de venir auprès du malade. Peut-être le sauvera-t-il de la mort ? Tout le peuple alla voir le roi et ils le prièrent de permettre au médecin de voir le malade :

דער יוד איז גיװען אַגרױסער חשוב אונ װילנאָ די גאַנצע שטאָט האָט גיבעטען פֿאַר זײן לעבין. אַז מען האָט דער הערט אַז ער איז שױן אַ גוסס איז זיך צו נױף גיקימען די גאַנצע שטאָט. לײט צו אים. אונ בעװײל עס איז פֿול געװאָרין די שטובּ. זענען זײ גישטאַנען אױף דער גאַס :

אַזױ װי זײ שטײען הערען זײ. אַז דער פּרײסישען קעניג איז גיקימען קײן װילנאָ האָבין זײ זיך בײראָטין צו בעטען דעם קיניג אַז ער זאָל זײ ערלױבען זײן דאָקטער זאָל זײן צו דעם חולה. פֿילײכט װעט ער אים רעטין פֿון טױט. איז געגאַנגען דער גאַנצער עולם צו דעם קעניג אונ זײ האָבען גיבּעטין דעם קעניג אַז ער זאָל ערלױבּען דעם דאָקטער צו זעהן דעם חולה :חוה

המשך קומט !הט

Une histoire merveilleuse (I) / (1) אַװינדערליכע מעשה

Tirée d'un recueil d'"histoires merveilleuses" de différents maîtres hassidiques, le Livre des lèvres du juste (Sefer sifte tsadik, cf. Proverbes 10, 21), peut-être publié dans les années 1920. L'orthographe utilisée et la provenance du texte font qu'il s'éloigne quelque peu du yiddish "standard", rien d'insurmontable non plus, le plus gênant étant peut-être la quasi-absence de ponctuation.

Sur les Mitnagadim, voir ici
Sur Dov Ber de Mezeritch, voir ici

Une histoire merveilleuse sur Rabbi Ber de Mezeritch

Un Juif de Vilna arriva un jour chez le grand maguid de Mezeritch. Ce Juif était un mitnaged, il ne croyait pas aux rebbes. Mais parce qu'on lui avait vanté le grand maguid, il vint le mettre à l'épreuve. Lorsqu'il entra, il [le maguid] lui dit : "Mon enfant, il te faut savoir qu'aucun médicament en lui même ne soigne le malade, mais les médecins le font. En effet un ange accompagne chaque médecin et le plus grand médecin est accompagné de l'ange Raphaël lui-même". Et notre homme ne comprenait pas ce qu'il lui disait. Il pensait : "Que m'a-t-il dit, celui dont on loue la piété(?, giloybt khsides) ? Je suis en bonne santé et n'ai pas besoin d'un médecin. Que m'a-t-il donc dit ?" :
Peu de temps après, il partit et pensa : "Peut-être m'a-t-il dit quelque chose d'important ?". Mais ensuite, il ne put trouver quoi (?) et n'y pensa plus. Il passa trois mois sur la route et rentra chez lui. Une fois revenu à Vilna, il tomba malade. On ne savait pas d'où cela venait. On fit appel à tous les médecins mais aucun ne l'aida et il était plus malade chaque jour, jusqu'à ce qu'il soit sur le point de mourir.

אַװינדערליכע מעשה פֿון רבּי׳ן ר׳ בּער פֿון מעזעריטש

עס איז אַמאָהל אַרײן גיגאַנגין אַװילנער יוד צו דעם גרױסין מגיד פֿון מעזעריטש דער יוד איז גיװען אַמתנגד ער האָט ניט גיגלײבט אָן די רבּים נאָר װײל מען האָט אים גילױבּט דעם גרױסין מגיד איז ער אַרײן געגאַנגין פּריבין אים װי ער איז אַרײן געגאַנגין האָט ער אים געזאָגט מײן קינד זאָלסט װיסין אַז ניט קײן רפּואות הײלין דעם קראַנקין נאָר דיא דאָקטױרים אַלײן װאָרים מיט איטליכין דאָקטער גײט אַמלאָך אינ מיט דעם גאַנץ גרױסען דאָקטער גײט דער מלאָך רפֿאל אַלײן. נוא דער האָט נאָר ניט פֿאַר שטאַנין װאָס ער זאָגט צו אים. ער קלערט בײ זיך װאָס האָט ער מיר דאָ געזאָגט גילױבּט השי״ת איך בין געזונד איך דאַרף קײן דאָקטער ניט װאָס האָט ער מיר דאָ גיזאָגט :
בּקיצור ער איז אַװעק געגאַנגין פֿון אים אונ האָט איבער גיקלערט טאָמער מײנט ער עפּיס אַזאַך דער מיט האָט ער אָבער גיט גיקענט פֿאַלין אױף קײן זאַך. חאָט ער דאָס אַרױס גילאָזט פֿון די געדאַנקין אונ ער האָט זיך פֿאַר זאָגט דרײ חדשים אונ װעג אונ איז גיקימין אַהײם. װי ער איז גיקימין קײן װילנאָ. האָט ער באַלד גיקריגין אײן קראַנקהײט מען האָט ניט גבֿװיסט פֿון װאַנען דאָס האָט זיך גינימען. מען האָט גיניצט אַללע דאָקטױרים קײנער האָט אָבער אים ניט גיהאָלפֿען אונ ער איז ??? טאָג שלאַפֿער גיװאָרין ביז ער האָט גיהאַלטען בײ שטאַרבין :

המשך קומט !מ

La lune (extrait) / די לבנה

Tania Zisman

La lune
(...)
Pleine d'un bonheur annoncé
se répand une musique céleste.
Il rêve, il songe toute la nuit
celui qui veille,
celui qui veille.
(...)
Paris, 1962

Di levone
(...)
Ful mit ongesogtn glik
gist zikh himlishe muzik.
Kholemt, troymt a gantse nakht
der, vos vakht,
der, vos vakht.
(...)
Pariz, 1962

די לבנה
(...)
פֿול מיט אָנגעזאָגטן גליק
גיסט הימלישע מוזיק.
חלומט, טרױמט אַ גאַנצע נאַכט
דער, װאָס װאַכט,
דער, װאָס װאַכט.
(...)
פּאַריז, 1962

Abraham sermonne Loth / אַבֿרהם אָבֿינו מוסרט לוטן

Itsik Manger (1901-1969) est né à Czernowitz, alors dans l'empire austro-hongrois et aujourd'hui en Ukraine, et est mort en Israël. Comme beaucoup d'autres écrivains yiddish, il a vécu dans de nombreux européens et comme peu d'autres, il a connu en Israël un succès certain. Son œuvre écrite dans un style simple comprend aussi bien des ouvrages en prose, que de la poésie et des pièces de théâtre.

Son Medresh d'Itsik joue sans concession avec les personnages bibliques en les insérant dans le cadre de la vie juive moderne.

Abraham sermonne Loth

« Loth, il faut que je te dise que – pouah !

Tu te saoules chaque nuit,

Hier tu as donné au « Cerf Doré »

Un spectacle répugnant.

C’est acceptable de Manger, le tailleur,

Mais ça n’est pas convenable pour toi,

Tu as deux filles à élever

Et tu es quelqu’un, touchons du bois, de riche.

Tu as une affaire et des bœufs et des chèvres ;

Fais comme moi et crains Dieu !

Au sujet de chaque non-juif qui boit comme un trou

On dit : saoul comme Loth.

Je comprends qu’on boive un verre une fois

Le vendredi soir à table,

Quand brûlent les lumières sacrées du shabbat

Et que l’on mange la carpe farcie.

Mais ce n’est pas ça que tu fais jour après jour,

Comment cela ne fatiguerait-il pas un homme ?

C’est acceptable de Havrile, le shabbes-goy*,

Mais ce n’est pas convenable pour un juif.

Pense qu’un jour on dira :

Abraham avait

Un parent ivrogne qui était vêtu pauvrement (?),

Ce qui est encore pire que de se convertir.

Et les gens bavardent, écoute-moi donc,

Tu es pourtant père – malheur à moi,

Est-ce que ça ne te préoccupe pas que le marieur s’éloigne

De ton seuil et de ta porte comme d’une chose puante ?

Que même le plus petit tailleur

Ne veuille pas être ton gendre

Et que les mèches de cheveux de tes filles blanchissent

- le vin vaut-il la peine de vivre cela ?

« Loth, il faut que je te dise que – pouah !

Tu te saoules chaque nuit,

Hier tu as donné au « Cerf Doré »

Un spectacle répugnant.

C’est acceptable de Manger, le tailleur,

Mais ça n’est pas convenable pour toi,

Tu as deux filles à élever

Et tu es quelqu’un, touchons du bois, de riche. »

*Non-juif exécutant pour un Juif les travaux que celui-ci ne pouvait pas faire à cause du shabbat.

אַבֿרהם אָבֿינו מוסרט לוטן

«לוט, איך מוז דיר זאָגן ס'איז – פֿע!

דו שיכּורסט אַיעדע נאַכט,

ערשט נעכטן האָסטו אין ‹גאָלדענעם הערש›

אַזאַ װיסטן סקאַנדאַל געמאַכט.

דאָס פּאַסט פֿאַר מאַנגער, דעם שנײַדערוק,

אָבער אָסור נישט פֿאַר דיר,

האָסט צװײ טעכטער מגדל צו זײַן

און ביסט קײנעהאָרע אַ ייִד אַ גבֿיר.

האָסט שאָף און רינדער און ציגנבעק;

פֿאָלג מיך און פֿאָרכט זיך פֿאַר גאָט,

אױף יעדן ערל, װאָס זשליאָקעט זיך אָן,

זאָגט מען שױן׃ שיכּור װי לוט.

כ'פֿאַרשטײ, מען מאַכט אַ כּוסע אַ מאָל

פֿרײַטיק צו נאַכטס בײַם טיש,

װען סע ברענען די הײליקע שבת־ליכט

און מען עסט די געפֿילטע פֿיש.

אָבער נישט װי דו, טאָג־אײַן, טאָג־אױס.

װי װערט דאָס אַ מענטש נישט מיד!

סע פּאַסט פֿאַר האַװרילע, דעם שבת־גױ,

אָבער אָסור נישט פֿאַר קײן ייִד.

באַטראַכט זיך װאָס װעט מען זאָגן אַ מאָל׃

סע האָט אַבֿרהם אָבֿינו געהאַט

אַ קרובֿ אַ שיכּור און װאָס אין דער קאָרט,

װאָס דאָס איז נאָך ערגער פֿון שמד.

און אַז מען שמועסט שױן, הער זשע מיך אױס,

ביסט דאָך אַ טאַטע – װײ איז צו מיר,

צי אַרט דיך נישט, װאָס דער שדכן װײַכט

װי אַן עיפּוש דײַן שװעל און דײַן טיר ?

װאָס אַפֿילו דער מינדסטער שנײַדעריונג

װיל נישט דײַן אײדעם זײַן

און בײַ דײַנע טעכטער זילבערן די צעפּ

– און אַלץ איז כּדאַי צוליב װײַן ?

לוט, איך מוז דיר זאָגן ס'איז – פֿע!

דו שיכּורסט אַיעדע נאַכט,

ערשט נעכטן האָסטו אין ‹גאָלדענעם הערש›

אַזאַ װיסטן סקאַנדאַל געמאַכט.

דאָס פּאַסט פֿאַר מאַנגער, דעם שנײַדערוק,

אָבער אָסור נישט פֿאַר דיר,

האָסט צװײ טעכטער מגדל צו זײַן

און ביסט קײנעהאָרע אַ ייד אַ גבֿיר.»

Texte de la Bibliotheca Augustana

Il existe une version audio ici

Appel / רוף

La revue Parizer Tsaytshrift publiait des poèmes et des nouvelles yiddish mais également nombre d'articles politiques (à gauche toute). Ce court appel ne relève pas forcément de la meilleure littérature yiddish mais il est révélateur de l'ambiance de l'époque...

Appel des intellectuels juifs contre le réarmement de l'Allemagne.

Il y a neuf ans, les fours crématoires se sont éteints et une lumière d'espoir s'est allumée dans le cœur de millions d'hommes. Le militarisme allemand gît sous les ruines de la chancellerie du Reich et les peuples de l'Europe ont respiré librement, croyant qu'alors la bête ne se relèverait plus.

Aujourd'hui, neuf ans plus tard, nous voyons avec horreur et colère que l'on relâche ce monstre et que l'on se prépare à lui fournir les outils nécessaires à de nouveaux meurtres.

(...)

Parizer Tsaytshrift n°4, p. 4, 1954

רוף פֿון די ײִדישע ינטעלעקטועלע קעגן דער װידער-באַװאָפֿענונג פֿון דײטשלאַנד

מיט 9 יאָר צוריק האָבן זיך פֿאַרלאָשן די קרעמאַטאָריעס און אַ ליכט פֿון האָפֿענונג האָט זיך אָפּגעצונדן אין די הערצער פֿון מיליאָנען מענטשן. אונטער די חורבות פֿון דער רײכס-קאַנצעלאַריע איז געלעגן צוגעדריקט דער גערמאַנישער מיליטאַריזם און אין אײראָפּע האָבן די פֿעלקער פֿרײ אָפּגעאַטעמט, גלױבענדיק, אַז אָט די היה װעט מער נישט אױפֿשטײן קײן תחית-המתים.

הײנט 9 יאָר שפּעטער זעען מיר מיט שױדער און צאָרן, װי דער דאָזיקער מאָנסטער װערט אַרױסגעפֿירט פֿון זײן קלעם און מען קלײבט זיך אים אױסצושטאַטן מיט כלי-זין צו נײע רציחות.

די פֿעלקער, װאָס זענען געװען די קרבנות פֿון דײטשן מיליטאַריזם, װילן אָבער נישט, אַז דער היטלער-רוצח זאָל װידער אױפֿשטײן, זאָל װידער פֿאַרגיסן די װעלט מיט אַ ים פֿון בלוט. דאָס פֿראַנצױזישע פֿאָלק דריקט אױס טאָג-טעגלעך אַלץ שטאַרקער און אַנטשײדענער זײן קעגנערשאַפֿט צו די אָפּמאַכט פֿון באָן און פּאַריז, װאָס צילן אױפֿצושטעלן אַ באַנײטן דײטשן מיליטאַריזם, װעלכער, אונטער אַ כלומרשט "אײראָפּעאישען" לבוש, באַדראָט זײן נאַציאָנאַלע אומאָפּהענגיקײט און קיום.

מיר, ײִדישע אינטעלעקטועלע, פּונקט װי אַלע אינטעלעקטועלע אין פֿראַנקרײך, אָן אונטערשײד פֿון אָנשױאונג און אידעאישער אײנשטעלונג, װײסן, אַז דאָס פֿאַרװירקלעכן פֿון די דאָזיקע פּראָיעקטן איז אַ טױט-סכנה פֿאַר אונדזער פֿאָלק, װאָס אַ דריטל פֿון זײנע זין און טעכטער זענען אמגעבראַכט געװאָרן דורכן דײטשן פֿאַשיזם און מיליטאַריזם; אַ טױט-סכנה פֿאַר אונדזערע אָפּגעראַטעװעטע קולטור-װערטן, װי פֿאַר דער מענטשלעכער קולטור בכלל. מיר הױבן דעריבער אונדזערע שטים קעגן די פּראָיעקטן פֿון אױפֿשטעלן אַ נײעם דײטשן רעװאַנש-כוח, װעלכער קאָן נאָר ברענגען נײע אומגליקן און חורבות פֿאַר אונדז, װי פֿאַר דער גאַנצער מענטשהײט.

פּאַריזער צײטשריפֿט 4, 1954, ז. 4,,,

טריפֿט די נאַכט

Izi Kharik (1898-1937), né en Biélorussie. Il commence à publier en 1920, notamment sous le pseudonyme de Zembin, du nom du shtetl où il est né. Ses poèmes publiés dans divers journaux yiddish le font remarquer du pouvoir soviétique et il devient un poète officiel du régime. Sa poésie explore notamment les liens entre le shtetl traditionnel et la ville, centre de la révolution. Il meurt victime des purges de l'année 1937.

Trift di nakht in bloylekhn trif
un geyt oyf in zilbernem driml.
traybt mir di nakht vi a shoymike shif, -
vi veyt iz fun mir bizn himl ?

(...)

טריפֿט די נאַכט אין בלױלעכן טריף

און גײט אױף אין זילבערנעם דרימל.
טרײבט מיר די נאַכט װי אַ שױמיקע שיף, -
װי װײט איז פֿון מיר ביזן הימל ?

דאָרטן אין װײסלעכן שטערנישן שטױב
װיגט זיך אַ לופֿטיקער לײטער.
אײן מאָל, כאָטש אײן מאָל, - אַ צי און אַ הײב
אַהינצו - אין בלױ און אין לױטער !

שטעל איך זיך אױף און איך שרײ דורך וױנט,
און ס'יאָגן די גאַסן אַנטקעגן.
אױף שטאָט און אױף מיר, - אױפֿן ערדישן קינד, -
שפּרײט זיך אַ זילבערנער רעגן...רעג

Nous sommes les chanteurs.../...מיר זײנען די זינגער

Zishe Weimper (1893-1957), né dans une famille hassidique d'Ukraine. Il commence sa carrière littéraire en 1910 à Varsovie puis émigre aux États-Unis en 1913. Il publie dans de nombreuses revues yiddish et rejoint dans les années 1930 le Yidisher Kultur Farband, organisation culturelle yiddish de gauche.

Nous sommes les chanteurs de nouveaux sens

Nous sommes les chanteurs de nouveaux sens,
nous chevauchons
vers des sommets
à travers fumées
et nuages des poèmes.

Nous sommes semblables à des invités inattendus.
Nous venons à travers les tempêtes
et apportons la lumière du phare
accompagnée d'un rêve éclatant
de paix éternelle,
et il est agréable de concevoir une telle réalité.
...

Z. Weinper, Parizer Tsaytshrift n°11, 1955, p. 37

מיר זײנען די זינגער פֿון נײע באַדײטן

מיר זײנען די זינגער פֿון נײע באַדײטן,
מיר רײטן
צו הױכן
דורך רױכן
און כמאַרעס געדיכטע.

מיר זײנען װי געסט אומגעריכטע.
מיר קומען דורך שטורעם,
און ברענגען דאָס ליכט פֿונעם טורעם
מיט גליאיקן חלום
פֿון אײביקן שלום,
און װױל איז דער װאָר אַזױנס צו באַנעמען.
...

ז. װײנפּער, פּאַריזער צײטשריפֿט 11, 1955 ,ז.37ט

Lénine et la littérature / לענין און ליטעראַטור

Un extrait d'un article de la femme de Lénine (1869-1939) sur son rapport à la littérature, ou comment justifier l'attachement de Lénine à un chant bien peu marxiste. Comme quoi, même les idéologues les plus rigoureux ont leurs petites faiblesses...

.....Une femme de ménage française venait régulièrement chez nous pour quelques heures. Un jour, Ilitch l’entendit chanter. Il s’agissait d’un chant alsacien, Ilitch demanda à la femme de ménage de le chanter à nouveau et d'en dire les paroles ; et par la suite il le chanta très souvent. Il se terminait par ces mots :

« Vous avez pris l’Alsace et la Lorraine,
Mais malgré vous nous resterons Français,
Vous avez pu germaniser la plaine,
Mais notre cœur - vous ne l’aurez jamais ! »

.....Cela se passait en 1909 - l’époque de la réaction. Le parti était à terre mais son esprit révolutionnaire n’était pas brisé et ce chant s’harmonisait avec l’état d’esprit de Lénine. Il fallait entendre comment les paroles du chant sonnaient dans sa bouche : « Mais notre cœur – vous ne l’aurez jamais ! »

.....Durant ces années, les plus difficiles de l’émigration, au sujet desquelles Ilitch parlait toujours avec une grande douleur (déjà rentrant en Russie, il répétait, ce qu’il n’avait jamais dit avant, : « et pourquoi donc sommes nous partis de Genève pour aller à Paris ?» ), dans ces dures années il rêvait obstinément et continuellement, il rêvait pendant qu’il discutait avec Montaigue (?), pendant qu’il chantait en vainqueur le chant alsacien et pendant qu’il lisait avec attention pendant des nuits sans sommeil.

N. Krupskaïa, « Lénine et la littérature », in Parizer Tsaytshrift, n°4, Paris, 1954, pp. 32-33.


L'article ne donne pas de nom de traducteur, Krupskaïa était-elle juive et/ou connaissait-elle le yiddish ?

D'une haute fenêtre / פֿון אַ הױכן פֿענצטער

Shnéour Zalman (1887-1959)
Né en Biélorussie, il habite ensuite à Odessa, Varsovie, Vilnius et Paris, qu'il quitte en 1940 pour les Etats-Unis avant d'immigrer en Israël en 1951. Il est considéré avec Sholem Asch et David Bergelson comme faisant partie des meilleurs écrivains ayant succédé à la génération de Sholem Aleichem, Isaac Leib Peretz et Mendele Moïsher Sforim.
Il a écrit aussi bien en hébreu qu'en yiddish.

Une remarque intéressante dans l'introduction, "es farshteyt sikh, az vos neenter a lid iz tsu unzer yortsendling alts kreftiker iz di shprakh un bulter der inhalt", "il est évident que plus un poème est proche de notre décennie, plus vigoureuse en est la langue et plus clair le contenu".

D’une haute fenêtre

Un jour, j’ai vu un coucher de soleil
Dans une grande ville agitée, depuis une mansarde,
D’un haut nid où habitent les artistes.
Ce fut un extraordinaire coucher de soleil !
Un orage d’été s’est d’abord invité,
Une averse a ensuite trempé, forgé de petits bijoux
Sur une forêt rebelle de cheminées, de coupoles et de toits ;
…
Paris, 1910

Quarante ans 1903-1944, p.185 (disponible ici)

פֿון אַ הױכן פֿענצטער

איך האָב אַמאָל געזען אַ זונען-אונטערגאַנג
אין אַ צעהיצטער גרױסער שטאָט פֿון אַ מאַנסאַרע,
פֿון אַ הױכ נעסט -- װאו ס'װאױנען קינסטלער.
אַ װילדער זונען-אונטערגאַנג איז דאָס געװעזן !
אַ זומער שטורעם האָט זיך ערשט אַדורכגעטראָגן,
אַ רעגנדל האָט נאָך געשפּריצט, געזיפּט בריליאַנטלעך,
איבערן בונטן װאַלד פֿון קױמענס, קופּעלן און שפּיצן ;
...
פּאַריז, 1910

פֿערציק יאָרז1944-1903,זז.185ע

Aumône / צדקה

Mar Oukva était exilarque à Babylone au IIIe s. av. J.-C.
Le conte yiddish s'inspire d'un fait rapporté par le Talmud (traité Ketubot 63) mais la version yiddish diffère en ce que le pauvre boit des vins chers alors que le Talmud rapporte qu'il se servait du vin pour parfumer sa maison.

Aumône

Mar Oukva était un homme riche et non loin de chez lui habitait un pauvre. Chaque année, la veille de Yom-Kippour, Mar Oukva avait l'habitude d'envoyer au pauvre quatre-cents zouzim afin qu'il ait de quoi vivre. Mar Oukva agit ainsi longtemps, année après année. Il avait l'habitude d'envoyer l'argent par l'intermédiaire de son serviteur.
Un jour, Mar Oukva envoya l'argent par l'intermédiaire de son fils. Peu de temps après, son fils revint à la maison et rendit tout l'argent à son père.
- Pourquoi as-tu ramené l'argent, demanda le père, pourquoi ne l'as tu pas donné à ce pauvre homme ?
- Il n'en a pas besoin, répondit le fils.
- Mon enfant, que veux-tu dire par "il n'en a pas besoin", demanda Mar Oukva, comment sais-tu qu'il n'en a pas besoin ?
- Parce que quand j'étais chez lui, j'ai vu qu'on y buvait des vins vieux et chers, expliqua le fils.
- S'il en est ainsi, dit Mar Oukva, ce doit donc être un homme habitué aux bonnes choses et il lui faut plus d'argent.
Mar Oukva doubla la somme et depuis ce jour envoya au pauvre huit-cents zouzim au lieu de quatre-cents.

Zevin Y. Y., Contes pour enfants, p.11-12, (disponible ici).

צדקה

מר-עוקבא איז געװען אַ רײכער מאַן, און ניט װײט פון זײן הױז האָט געװאױנט זעהר אַן אָרימער מאַן. יעדען יאָהר, גראַדע אום ערב יום כּפּור, פלעגט מר-עוקבא צושיקען דעם אָרימען מאַן פיער הונדערט זוזים אום ער זאָל האָבען פון װאָס צו לעבען. אַזױ האָט מר-עוקבא געטאָן יאָהר פאַר יאָהר, אַ לאַנגע צײט. דאָס געלד פֿלעגט ער צושיקען דורך זײן דיענער.
אײנמאָל האָט מר-עוקבא די פיער הונדערט זוזים געשיקט דורך זײן זוהן. אין אַ קורצע צײט איז דער זוהן געקומען אַהײם און צוריק געגעבען זײן פאָטער דאָס גאַנצע געלד.
"װאָרום האָסטו דאָס געלד צוריקגעבראַכט ?" האָט דער פאָטער געפרעגט, "וואָרום האָסטו דאָס ניט אָפּגעגעבען דעם אָרימען מענטשען ?"
"ער דאַרף דײן געלד ניט", האָט דער זוהן געענטפערט.
"װאָס מײנסטו מײן קינד, ער דאַרף ניט ?" האָט מר-עוקבא געפרעגט. "פון װאַנען װײסטו אַז ער דאַרף ניט ?"
"װײל", האָט דער זוהן ערקלערט, "װײל אַז איך בין געװען בײ איהם אין הױז האָב איך געזעהן װי מען טרינקט בײ איהם טײערען אַלטען װײן".
"אױב אַזױ", האָט מר-עוקבא געזאָגט, "מוז ער דאָך זײן אַ מענש װאָס איז געװאױנט צו גוטע זאַכען און ער דאַרף האָבען מעהר געלד."
מר-עוקבא האָט די סומע פאַרדאָפּעלט און האָט זײט דאַן אָנגעפאַנגען צו שיקען דעם אָרימאַן 800 זוזים אַנשטאַט.400..........
400............................
מעשהלעך פאַר קינדער, י. י. זעװין

Une voix venue du coeur / א שטים פֿון האַרץ

Avrom Sutzkever (1913-2010), enfermé dans le ghetto de Vilnius, il s'en échappe en 1943 et combat ensuite avec les partisans. Son activité poétique commencée dans les années 30 ne cesse pas pendant la guerre. Il est considéré par beaucoup comme le plus grand poète yiddish.

Une voix venue du coeur

Une voie venue du cœur m'ordonne : crois
en la parole de justice déjà profanée .
Le lointain héritier d'un lion
doit se rebeller contre la servitude.

Il y a une voie. Elle mène
dans la sauvage forêt originelle de la mémoire.
Il y a aussi là-bas ce bacille
qui porte le poison d'un millier d'années.

Et si tu cherches un sens à ta peine-
transforme-toi en sa révélation
et entends comment les grand-pères réveillent leurs fils
comme des bourrasques dans le bronze des cloches.

Il y a une voie. Grimpe donc, marche,
débarrasse-toi des cicatrices passées.
La mort pardonne toute erreur,
mais être un esclave n'est pas pardonné.

22 juillet 1941
(Chants du Ghetto, p.7, disponible ici)

א שטים פֿון האַרץ

אַ שטים פֿון האַרץ באַפֿעלט מיר:גלײב
אין שױן פֿאַרשװערטן װאָרט גערעכטשאַפֿט.
דער װײטער יורש פֿון אַ לײב
מוז װידער שפּעניקן זײן קנעכטשאַפֿט.

ס'איז דאָ אַ גאַנג. עס ליגט זײן ציל
אין װילדן אורװאַלד פֿונ זכרון.
ס'איז אױך פֿאַראַן אַזאַ באַציל,
װאָס טראָגט דעם סם פֿון טױזנט יאָרן.

און זוכסטו פֿאַר דײן פּײן אַ זין-
פֿאַרװאַנדל זיך אין איר אַנטפּלעקער,
און הער װי זײדעס װעקן זין
װי שטורעם-העק אין בראָנדז פֿון גלעקער.

ס'איז דאָ אַ גאַנג. איז קלעטער, שפּרײז,
קױף-אױס דעם דורותדיקן שטרױכל.
דער טױט איז מוחל יעדן גרײז,
נאָר זײן אַ קנעכט איז ער ניט מוחל.
...........
22 יולי, 1941...................................
לידער פֿון גיטאָ, ז.7........................
22 יולי, 1941...................

Un unique chant / אײן אײנציק ליד

Mark Schweid (1891-1969)

Un unique chant

La joie d’un seul et unique chant
peut se répandre comme la mer
et jamais la joie ne fatigue
qui que ce soit. Par un seul et unique chant
toute différence peut s’évanouir :
chanter est une joie, être muet un poison ;
la joie d’un seul et unique chant
peut se répandre comme la mer.

(Chants et poèmes, p.16, disponible ici)

אײן אײנציק ליד

די פֿרײד פֿון בלױז אײן אײנציק ליד
קען זיך צושפּרײטן װי דער ימ ;
און קײמאָל קײנעמ מאַכט נישט מיד
די פֿרײד. פֿון בלױז אײן אײנציק ליד
קען אױפֿגײן קלאָר דער אונטערשיד :
געזאַנג איז פֿרײד, פֿאַרשטומטקײט סם ;
די פֿרײד פֿון בלױז אײן אײנציק ליד
קען זיך צושפּרײטן װי דער ימ.

אַלע לידער און פּאָעמעס,ז.16

Pourquoi ce blog ?

Parce que la littérature yiddish est très riche (et méconnue) et pour partager un peu de mes lectures yiddish au fil de mes découvertes dans la bibliothèque du National Yiddish Book Center (ici) ou dans tout autre ouvrage.

Je n'ai pas la prétention de maîtriser le yiddish, mes essais de traduction ne sont sûrement pas exempts d'erreurs et ne peuvent être, dans le meilleur des cas, que de pâles reflets du texte original.